17 красавіка. Цэнтральны батанічны сад

У 1932 годзе ў гэты дзень у Менску быў закладзены Цэнтральны батанічны сад Акадэміі навук БССР.

Кожны мінчанін тэарэтычна ведае, што ў сталіцы ёсць Батанічны сад. Але не кожны прыгадае, калі быў тут апошні раз, ды і ці быў увогуле. І дарма, таму што гэты рукатворны парк, выдатны ў любую пару года, невыпадкова носіць высокае званне батанічнага помніка прыроды рэспубліканскага значэння. Больш за тое, гэта - цудоўны ўзор ландшафтнай архітэктуры і садова-паркавага будаўніцтва, які па праве лічыцца адным з лепшых у краінах СНД.

Гісторыя Батанічнага саду пачынаецца 17 красавіка 1932 года, калі па рашэнні Рады Народных камісараў, на месцы былой сельскагаспадарчай выставы і з'явілася гэтая першая такога роду дзяржаўная навуковая ўстанова. Сад быў закладзены з дапамогай спецыялістаў з Ленінграда і пры ўдзеле найлепшых беларускіх батанікаў. Ён стаў самым буйным у краіне цэнтрам па захаванні біяразнастайнасці жывых раслін, асноўным у галіне інтрадукцыі, акліматызацыі, фізіялогіі, біяхіміі і экалогіі раслін і аховы навакольнага асяроддзя. За ўзор у тыя далёкія гады быў прыняты французскі рэгулярны парк. Таму лагічным цэнтрам саду з'яўляецца так званы партэр, створаны ў выглядзе адкрытай выставачнай «залы». Асновай яго экспазіцыі з'яўляецца роўны газон і жывая агароджа з розных відаў туі заходняй. Ад партэра веерам «разбягаюцца» ў радыяльным кірунку 11 алей – арэхавая, кляновая, бярозавая, туявая, ліпавая, яловая, чаромхавая, ясеневая, яблыневая і дубовая. Створаныя "зоны" спланаваны па батаніка-геаграфічным прынцыпе на аснове калекцый раслін Усходняй Азіі, Далёкага Усходу, Еўропы, Крыма, Каўказа, Сярэдняй Азіі, Паўночнай Амерыкі і Беларусі. Усе асноўныя алеі былі закладзены яшчэ да вайны, і як толькі ў 1944 годзе Мінск вызвалілі, работы працягнуліся. Елавая алея была пасаджана 9 мая 1945 года франтавікамі, якія вызвалялі сталіцу.  

Вельмі вялікі ўклад унёс у развіццё сада акадэмік Мікалай Смольскі пры падтрымцы Пятра Машэрава. Цэнтральная алея прыводзіць да найбольш прывабнай экспазіцыі – возера, якое дазваляе наглядна дэманстраваць у прыродным становішчы разнастайныя расліны воднай і прыбярэжнай флоры і вадаплаўных птушак – качак і лебедзяў. У свеце налічваецца 1500 дзяржаўных батанічных садоў, якія ўваходзяць у асацыяцыю батанічных садоў. Сад мае ўсе неабходныя для такой установы параметры. Месцы ў рэйтынгу размяркоўваюцца, перш за ўсё, у залежнасці ад наяўнасці так званых таксанаў, гэта значыць відаў і разнавіднасцяў раслін, якія растуць у зачыненых памяшканнях і адкрытых грунтах. 

У менскім Батанічным садзе такіх раслін 10 000. Гэта вельмі высокі ўзровень. Для таго, каб батанічны сад прызналі такім, ён павінен налічваць каля 2000 раслін. Першынство трымае англійскі Нью-Гардэн з 35000 раслін. Ацаніць маштабы калекцыі дазваляюць такія лічбы: сусветная флора налічвае каля 200 тысяч, а флора Беларусі - каля 1 800 відаў. Да ліку найбуйнейшых батанічных садоў Еўропы беларускі сад адносіцца і па займаемай плошчы - амаль 100 гектар. У свеце знаходзіцца 25 цэнтраў біяразнастайнасці, і Батанічны сад запазычвае там расліны, якія могуць у нашай кліматычнай зоне выкарыстоўвацца для фітадызайну, для вядзення лясной гаспадаркі, зялёнага будаўніцтва або атрымання фітапрэпаратаў або біялагічна актыўных дабавак.

Другім паказчыкам з'яўляецца ўзровень навуковай працы, якая праводзіцца ў батанічным садзе. Ён таксама надзвычай высокі. З 240 супрацоўнікаў сада 120 маюць навуковыя ступені, актыўна вядзецца селекцыйная работа, работа па абследаванні біяхімічнага складу раслін. Важным паказчыкам з`яўляецца і колькасць наведвальнікаў. Да прыкладу, з 80 тысяч наведвальнікаў у 1999 г. гэта колькасць вырасла да 300 000 у 2008 годзе. Гэта тлумачыцца тым, што частка наведвальнікаў прыходзяць сюды як у рэкрэацыйную зону, адпачыць у цішы, затым расце колькасць экскурсантаў - студэнтаў, школьнікаў. Лімітавая нагрузка ў дзень - каля 800-1000 чалавек. Па колькасным складзе цыбульных і шматгадовых травяністых раслін сад займае адно з кіроўных месцаў сярод краін СНД і Балтыі. Так, калекцыя стыльбы, якая ўключае 60 гатункаў, з'яўляецца трэцяй у Еўропе пасля калекцыі батанічнага саду Латвіі і некаторых галандскіх фірм. Толькі ў двух-трох садах СНД і Балтыі культывуюць такія рэдкія віды, занесеныя ў рэгіянальныя «чырвоныя» кнігі, як марознік абхазскі, касач іберыйскі, прымула Віяля.

Генафонд саду ўключае каля 90 рэдкіх і знікаючых відаў флоры Беларусі, Украіны, Расіі, Грузіі і Узбекістана і знішчаныя ў прыродзе поўнасцю два віды – шпажнік балотны і апазёрыс смярдзючы. Кожная экзатычная расліна - экзатычна па-свойму. Экзатычнасць вызначаецца рэдкасцю – цюльпаннае дрэва, гінгка, чырваналісты бук, мудрагелістыя ніцая формы і многае іншае.

46 гектараў занята дэндрарыем. Клімат абмяжоўвае вырошчванне некаторых культур. Ўмовы надвор'я лімітуюць. Самая доўгая алея - ліпавая - 600 метраў. На пярэднім плане венгерская ліпа. Ніводны беларускі парк немагчымы без ліпавых дрэў. Затым ідзе алея клёну серабрыстага - сімвала Канады. Першым навукоўцам, які займаўся інтрадуцыраваннем, прыцягненнем раслін, быў француз Жыльбер. Яго запрасілі ў Гродна ў 1740 годзе. Ён арганізаваў ветэрынарную акадэмію, а пры ёй сад і гербарый. У Беларусі няма раслін-сімвалаў. Васілёк і лён - Егіпет. Елка блакітная - гэта Паўночная Амерыка. Проста некаторыя інтрадуцэнты растуць у нас так даўно, што мы іх лічым сваімі. Затое ў нас ёсць спалучэнне архітэктуры і краявідаў. Такая адметная асаблівасць ці самабытнасць Беларусі. У садзе вядуцца ўсе віды біялагічнай дзейнасці. У садзе бегаюць зайцы, а качкі прыручылі. Яны нават не ляцяць.

Сярэдні ўзрост дрэў - ад 60 да 80 гадоў. У час вайны дрэвы саду актыўна спілоўваліся. У садзе расце ціс - казалі, што, калі хацелі кагосьці атруціць, рабілі кубак з ціса. Насамрэч атруціцца ім да смерці нельга.

Зараснікі барбарыса - цікавая калекцыя, ёсць і аранжавыя ягады, і чырвоныя. Залатарнік - высокія залацістыя кветкі - агрэсіўны выгляд.

Плюшч, які з'явіўся на дрэвах - гэта адзін з індыкатараў пацяплення.

На ўчастку лекавых раслін растуць эхінацея пурпурная, святаяннік, мята, меліса, шалфей, мацярдушка, лімоннік, иссоп, растаропша, палын ...

Наогул, практычна ўсе расліны могуць быць карыснымі - якое не вазьмі. Шмат алеяў і біялагічна актыўных рэчываў. Усё гэта павее і прыцягвае вельмі шмат пчол.

Вельмі вялікая папуляцыя родедендроны - зараз гэта моднае расліна. Велізарная папуляцыя бэзу - 196 відаў, прычым, захаваліся унікальныя гатункі, самых розных колераў.

Цяпер у Батанічным садзе праходзяць шматлікія мерапрыемствы: фестывалі, святы, выставы.

Фота:  cbg.org.by, з адкрытых крыніц