Дарогамі рамантыка эпохі Асветы, які ператварыў Гродна ў каралеўскі горад

У праекце трансгранічнага супрацоўніцтва Польшчы, Беларусі і Украіны "Шляхам Тызенгаўза", які ажыццяўляецца ў Гродне, задзейнічаны Гродзенскае абласное аддзяленне грамадскага аб'яднання "Рэспубліканскі турысцка-спартыўны саюз", аддзел спорту і турызму Гродзенскага гарвыканкама і мэрыя польскага горада Саколка. Бюджэт праекта складае больш за 2 млн еўра. Мэта - стварэнне унікальнага турпрадукта.

У рамках праекта ўжо створаны веламаршрут да польскай Сакулкі, а таксама вядзецца рэканструкцыя аднаго з нямногіх будынкаў квартала Гарадніца, пабудаванага ў XVIII стагоддзі пад кіраўніцтвам гарадскога старасты Антонія Тызенгаўза. У хуткім будучым яно прэтэндуе стаць візітнай карткай горада і месцам прыцягнення турыстаў.

Аднаўленне «гасцёўні афіцыны»

Аб унікальным досведзе падрыхтоўкі і рэалізацыі міжнародных праектаў і аб планах на 2021 год распавядае Сяргей Каляда, намеснік старшыні ГА «Рэспубліканскі турысцка-спартыўны саюз», да экспертнай думкі якога мы не раз звярталіся, пісалі пра шматлікія яго арыгінальныя ініцыятывы, да прыкладу, пра помнікі. бабру і жабе-вандроўніцы:

- Будынку амаль 250 гадоў, але эксперты падкрэсліваюць, што ўсё захавалася ў прымальным выглядзе, бо будынак фактычна не пуставала да моманту пераезду з яго дзяржаўнага архіва. Узводзілі яго два італьянскія архітэктары: пачынаў будаўніцтва Іаган Мезер, а завяршаў Джузэпэ дэ Сака (які, дарэчы, будаваў палацы ў Свяцку, Шчорсах, Паставах і многія іншыя).

У часы караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага тут знаходзілася "гасцёўня афіцына".

У сярэдзіне XIX стагоддзі ў будынку працавала паштовая кантора, з 1900 гады больш за на 100 гадоў будынак аддадзены пад архіў Гарадзенскага губернскага кіравання.

Уражвае знойдзены пры разборцы драўлянай столі які служыў уцяпляльным матэрыялам чарот, ён выдатна захаваўся. Пры рэканструкцыі дома застанецца частка аўтэнтычнай столі з чаротам. Пры разборцы перагародак выявілі старую цэглу (пальчатку), які будзе ўжыты паўторна, а таксама ляшчына ў якасці злучнага матэрыялу. Два з паловай стагоддзі таму замест цэменту ўжывалі цэглу, бутавы матэрыял і вапна. На гэтым практычна і стаіць дом Тызенгаўза.

Над распрацоўкай інтэр'ераў будынка разам з праекціроўшчыкамі інстытута "Гроднаграмадзянпраект" працуюць спецыялісты філіяла "Брэстрэстаўрацыя" ААТ "Белрэстаўрацыя". Самай вялікай і затратнай праблемай аказалася гідраізаляцыя падвальнага паверха, але і з гэтым паспяхова справіліся пры дапамозе ўнікальнай нямецкай тэхналогіі. Прыбралі ўнутраныя перагародкі са шлакобетона. Калі пачалі разбіраць будынак, знайшлі авальныя вокны ў падвал. Прынялі рашэнне - пакінуць два з іх. Аказваецца, пабудова "сяла" ў зямлі больш, чым на метр.

Цэнтральнай стане шматфункцыянальная зала ў «два светы» для прыёму дэлегацый і музычных вечароў. У будынку хочам узнавіць унікальную атмасферу каралеўскага Гродна XVIII стагоддзя.

На другім паверсе плануем адкрыць карцінную галерэю, дзе збярэм маляўнічае апавяданне пра тую эпоху.

Патрабаванням часу адпавядае і стваранае ў будынку безбар'ернае асяроддзе для інвалідаў-калясачнікаў, устаноўлены спецыяльны ліфт, які будзе дастаўляць такіх гасцей на другі і цокальны паверхі, дзе плануецца адкрыць кафэ.

Планы на 2021 год - скончыць рамонт, затым рушаць услед афармленне інтэр'еру, набыццё мэблі, падрыхтоўка сцэнара для тэатралізаванага паказу, закупка касцюмаў - і сам выступ. Усё заточана на правядзенне турыстычных мерапрыемстваў пад дахам. Гэта будзе своеасаблівае апусканне ў мінулае і паслужыць заменай каралеўскай Ратушы. Бо, як вядома, са сваёй Ратушай горад Гродна растаўся яшчэ ў часы Івана Грознага.

Нават у такім выглядзе сутарэнныя скляпенні ўражваюць, уяўляем, як гэтыя памяшканні будуць выглядаць пасля рэканструкцыі.

Гарадніца: ад "Галечы" да "Раскошы"

Больш падрабязна Сяргей Іванавіч спыняецца на асобы надворнага падскарбія літоўскага і па сумяшчальніцтве старасты гродзенскага Тызенгаўза і на гістарычным перыядзе з 1739 па 1795 гг., так званага «станіславаўскага»:

- Кароль Станіслаў Аўгуст Панятоўскі (якому, дарэчы, у наступным годзе спаўняецца 290 гадоў) у той час аказваў вельмі моцны ўплыў на музыку, тэатр, архітэктуру - на ўсё мастацтва ў цэлым. Ён меў выдатную адукацыю, аб'ездзіў паў-Еўропы, ад Піцера да Лондана. Германія, Данія, Брытанія, Расія - бачыў шмат і шмат паспеў!

Антоній Тызенгаўз, дарэчы, мае нямецкае паходжанне, яго продкі заснавалі горад Рыгу.

У 1765 годзе па даручэнні Станіслава Аўгуста ён прыняў кіраванне каралеўскімі эканоміямі на тэрыторыі Вялікага княства і свае асноўныя намаганні засяродзіў якраз на трэцяй сталіцы Рэчы Паспалітай. Кожны другі сойм Рэчы Паспалітай было прынята праводзіць на тэрыторыі ВКЛ. Як толькі справа закранула Гродна, высветлілася, што «гарадок замалы». І паслоў неабходна рассяляць, і прыёмы ладзіць. Ды і каралю патрабаваўся належны ўзровень. Так узнікла ідэя ўзвядзення Гарадніцы ўздоўж ракі Гараднічанкі. Тызенгаўз правёў на карце лінію. Указаўшы на кропку, дзе зараз знаходзіцца чыгуначны вакзал, сказаў: «Тут будзе карчма «Раскоша» – каб людзі, прыязджаючы, адразу бачылі, што горад багаты, раскошны». А на тым месцы, дзе сёння стаіць аблвыканкам, кароль адзначыў іншую кропку: «А тут будзе карчма «Галеча» («Жабрака»). Толькі тут вырашым картажныя гульні: увайшоў багатым, выйшаў жабракам».

Ад "Галечы" да "Раскошы", фактычна за горадам, былі запланаваны домікі для майстравай эліты, для каралеўскай медыцынскай акадэміі, кадэцкай школы, а таксама летні і крыты тэатры, палацы для Станіслава Аўгуста Панятоўскага і для самога Антонія Тызенгаўза. Будаўніцтва па тых часах было вельмі хуткім. Без уліку мануфактур у горадзе з'явілася каля 85 будынкаў. Сёння, паводле розных падлікаў, з іх засталося толькі 8-9…

Да 1780 года намаганнямі Тызенгаўза ў Гродне на рэках Гараднічанцы і Ласасянцы фактычна быў створаны прамысловы перадавы горад, «кунштат» (горад майстроў), з 23 сучаснымі мануфактурамі, на якіх выраблялі сукно, аксаміт, пагоны, залатыя тканыя паясы, аналагічныя слуцкім. зброю і многае іншае. Працавалі тут 1328 чалавек, у тым ліку 43 замежныя майстры, 600 вучняў і каля 100 рамеснікаў. Насельніцтва горада на той момант складала каля 6000 чалавек.

Гарадніца ператварылася ў адміністрацыйны і культурны цэнтр з тэатрам, дзе выступалі лепшыя акцёры, з медыцынска-хірургічнай акадэміяй, школамі музыкантаў, ветэрынараў, будаўнікоў і каморнікаў, кадэцкім корпусам і нават батанічным садам, закладзеным французам Жанам Жыліберам. Сюды нават быў запрошаны Жан Жак Русо, ужо і хатка для яго падрыхтавалі ў Жаркаўшчыне сучаснага Свіслацкага раёна, ды, нажаль, службоўца, якога Тызенгаўз адправіў за філосафам, па дарозе прагуляў усе грошы, вылучаныя на пераезд Русо...

Невядома што яшчэ зрабіў бы энергічны стараста для горада, але супраць яго выступілі магнаты і ўладныя службоўцы, якім замінала эканамічная палітыка князя Антонія. І да 1780 году іх інтрыгі ўвянчаліся поспехам. Кароль прыйшлося вырашаць дылему паміж інвестыцыямі ў дзяржаву і асабістымі прыбыткамі. Кароль абраў другое, зрушыўшы Тызенгаўза з усіх пасад і аддаліўшы ад сябе. Эканамічны крах спасціг і Гарадніцу: мануфактуры закрыліся, запрошаныя майстры, а таксама навучальныя ўстановы, тэатральная і музычная трупы пакінулі Гродна і... пераехалі ў Паставы.

Тызенгаўз пахаваны на тэрыторыі сучаснага гарадскога пасёлка Жалудок Шчучынскага раёна.

Помнік яму стаіць у Фарным касцёле. Тут жа знаходзіцца і барэльеф гэтаму рамантыку эпохі Асветы.

«Шляхам Тызенгаўза» на ровары

У польскай Саколцы таксама стаіць будынак, пабудаваны Антоніем Тызенгаўзам і падобны па архітэктуры на гродзенскі.

Гэтыя культурныя аб'екты злучыць веласіпедны маршрут праз пункт пропуску "Брузгі".

Ён праходзіць праз Юбілейнае возера, сядзібу Тызенгаўза ў Караліне і найстарэйшыя татарскія могілкі.

За горадам веладарожка зварочвае з агульнай трасы і пераходзіць у грунтавую, да Юбілейнага возера. Лясную веладарожку зрабілі жвіровай, і, гавораць, што падчас работ ніводнае дрэва не было ссечана.

Па беразе Юбілейнага возера веладарожка выводзіць да прысвечанай Тызенгаўзу альтанцы-ратондзе з мясцовага пяшчаніку і белага архітэктурнага бетону. Праектаваў яе гродзенскі архітэктар Аляксандр Штэн.

Наадварот - крытая веластаянка, побач лавачкі.

Ратонду стваралі як пункт адпачынку веласіпедыстаў, а яна ператварылася ў месца для вясельных фотасесій.

Спецыяльна для праекта распрацавалі карту, на якой адзначаны будынкі эпохі Тызенгаўза, месцы баявых бітваў. Там жа імёны знакамітых людзей, звязаных з горадам. На стэндах выкарыстаны малюнкі Напалеона Орды.

Над картай працавалі гісторыкі Ігар Трусаў, Сяргей Піваварчык, Сяргей Данскіх, дызайнер Сяргей Скіндэр і іншыя.

«Кольца для бландынкі»

Сяргей Каляда працягвае аб планах і маршрутах:

- Падобна, пандэмія яшчэ пару гадоў будзе нам галаву тлуміць. Але мы актыўна рыхтуемся да прыёму турыстаў: "Паміраць збірайся, а жыта гэты"! Разумеем: хто лепш і хутчэй за ўсіх падрыхтуецца, той і акажацца ў выйгрышы.

Плануем закуп тэрмінала для турысцка-інфармацыйнага цэнтра, яго пераабсталяванне з закладкай туды поўнай інфармацыі. Ён будзе працаваць кругласутачна і дапаможа падарожнікам у складанні маршрутаў.

Яшчэ сярод праектаў – «лава архітэктараў» – аб'ект, прысвечаны архітэктарам і людзям, уплывовым для Гродна: Джузепе дэ Сака, Тызенгаўзу, Іагану Мезеру, Язэпу Маркевічу, Жану Эмануэлю Жыліберу. Каб паставіць помнік Тызенгаўзу, трэба прайсці мноства працэдур узгаднення, таму спыніліся на падобнай зборнай выяве!

На вясну задумваем фотапленэр, экспедыцыю ў Гродзенскую і Кнышынскую пушчы, на рэкі Ласасянка з Нёманам, верагодна, захопім і Чорную Ганчу.

Праграма трансгранічнага супрацоўніцтва Польшча-Беларусь-Украіна ўжо завярстана да 2027 года, і турызм у ёй выдзелены асобным пунктам, тут прадугледжаны расходы на будаўніцтва новых аб'ектаў, падрыхтоўку кадраў, аж да навучання інструктараў, чаго нам сёння катастрафічна не хапае. У мінулым сезоне адчувалі жудасны дэфіцыт інструктараў, таму па нашым «Аўгустоўскім колцы», бывала, яны каталіся тройчы за дзень. Гэта сур'ёзная нагрузка, але інакш было нельга, турысты крыўдзіліся, калі мы не маглі іх адправіць на сплаў.

Жадаючых пракаціцца было шмат, але мы свядома не падвышалі кошты, гнутка падыходзячы да коштаўтварэння. А маршрут вельмі зручны яшчэ і тым, што байдаркі не трэба нікуды перавозіць: Асташанка робіць круг і вяртаецца да нашай базы! Велізарны плюс, выключаюцца транспартныя выдаткі і скарачаецца час. Жартам мы называем яго «кольца для бландынкі»: толькі бландынкі безумоўна вераць, што месца старту і фінішу практычна адно і тое ж! Брунэткі пачынаюць задумвацца і сцвярджаюць, што ў прыродзе так не бывае…

Заказвалі сплавы часцей за ўсё невялікія групы, сем'і, пары. У спартовым турызме такія невялікія кампаніі, да 10-12 чалавек, завуць кіраванымі групамі, і я лічу іх аптымальнымі.

Дарэчы, вельмі радуе, што моладзь ужывае прыкметна менш алкаголю, чым раней.

Словам, даляглядаў і планаў у нас маса, застаецца спадзявацца, што ўсе яны апынуцца жыццяздольнымі. Мы ж таксама рамантыкі, праўда, ужо іншай эпохі!

Рака Асташанка і Аўгустоўскі канал у чаканні новага турыстычнага сезона.