Як змяняліся гарады Беларусі: трагедыя і гераічнасць Брэста. Частка першая

Супольны праект краязнаўчага партала «Планета Беларусь» і пошукавай сістэмы Яндэкс уяўляе ТОП-10 гарадоў Беларусі, якія больш за ўсё змяніліся за апошняе чвэрцьстагоддзе. Паказваючы новыя мікрараёны і найболей цікавыя архітэктурныя будынкі, мы каротка кажам і пра гісторыю гарадоў.

Нашмат больш інфармацыі пра знакавыя месцы горада Брэста ёсць у падзеле «Выбітнасці». А знайсці іх, прачытаць водгукі пра самых папулярных і пракласці маршрут можна проста з пошуку Яндэкса.

Я нездарма вынес у загаловак слова «трагедыя і гераічнасць Брэста». На працягу апошніх сямідзесяці гадоў кожны жыхар Савецкага Саюза і Рэспублікі Беларусь ведаў пра гераічных абаронцаў Брэсцкай крэпасці, але мала камяку вядома поўная гісторыя аднаго з абласных цэнтраў нашай краіны. Мы вырашылі паказаць найболей знакавыя падзеі, якія адбыліся ў гэтым дзіўным горадзе.

Як выглядаў горад у адзінаццатым стагоддзі, можна судзіць па археалагічным музеі «Бярэсце», які быў адкрыты 2 сакавіка 1982 года. Грунт экспазіцыі – аўтэнтычны квартал старажытнага Бярэсця. Гэта адзінае месца ў Еўропе, дзе драўлянае жыллё захавалася на вышыню да 12 вянкоў. З 1969 па 1981 год і ў 1988 годзе пад кіраўніцтвам Пятра Лысенкі праводзіліся раскопы, у выніку якіх былі выяўлены больш 220 драўляных пабудоў XI–XIII стст., тры вулічныя маставыя, частаколы, шматлікія прадметы матэрыяльнай культуры таго часу.

Брэст – чацвёрты па старажытнасці горад у Беларусі пасля Полацка (862 г.), Віцебска (974 г.) і Турава (980 г.). Афіцыйна лічыцца, што першае згадванне пра горад ставіцца да 1019 года ў “Аповесці мінулых гадоў” падчас змагання за кіеўскі пасад паміж братамі князем тураўскім і кіеўскім Святаполкам і князем наўгародскім Яраславам Мудрым. У той час Бярэсце ўваходзіла ў склад Тураўскага княства, і менавіта ў Бярэсце бег Святаполк пасля паразы: «Святополк побежа и бежаще нападе на нь бес и расслабиша кости его и не можаще сидеть и принесоша и (его) к Берестью, бегающее с ним…»

Аднак брэсцкія краязнаўцы Анатоль Гладыщук і Анатоль Нiкiтчык не так даўно скарэктавалі дату «народзінаў» Брэста. 

Даследнікі гісторыі Брэста знайшлі інфармацыю, што 1017-ы – год першага згадвання Бярэсця ў «Сінадальным харатейном наўгародскім спісе старэйшага пераводу» XIII стагоддзя і ў нямецкай хроніцы Цітмара Мерзебургскага, аднагодцы падзеі. Яраслаў Мудры ў 1017 годзе «хадзіў» да Бярэсця. Такой выявай горад стаў на два гады старэй, а ў рэальнасці мы ўсе выдатна разумеем, што яму значна больш гадоў.

Мяркуюць, што назва горада адбылася ад словаў «берасту» (кара бярозы) ці ад «бераст» (выгляд вяза), якія буяна раслі на месцы старажытнага селішча.

Старажытнае гарадзішча месцавалася на мысе, утвораным правым берагам ракі Заходні Буг і левым рукавом ракі Мухавец, на скрыжаванні найважных гандлёвых шляхоў, што праходзілі праз землі ўсходніх славянаў у Еўропу.

У XI стагоддзі Бярэсце з'яўлялася гандлёвым цэнтрам і крэпасцю на мяжы польскіх і літоўскіх уладанняў і знаходзілася на скрыжаванні двух гандлёвых шляхоў, што злучалі Бярэсце з Заходняй Еўропай і Блізкім Усходам.

Выгаднае геаграфічнае становішча старажытнага горада дазваляла яму кантраляваць водныя шляхі да Балтыйскага мора і прыцягвала ўвагу галіцка-валынскіх, уладзіміра-валынскіх, кіеўскіх і тураўскіх князёў, польскіх каралёў і феадалаў. У XI-XIII стагоддзях яны па чарзе баранілі сваё права на горад, спрабуючы далучыць яго да сваіх уладанняў.

У XII стагоддзі ў Бярэсце быў пабудаваны драўляны замак і ўмацаванне для гандлёвых караванаў. За правоз тавараў праз Бярэсце бралася пошліна. З другой паловы XIII стагоддзя горадам  валодаў валынскі князь Уладзімір Васількавіч. Пры ім на тэрыторыі замка былі пабудаваны хрысціянская царква Святога Пятра і каменная вежа, прызначаная для абароны ад вонкавых ворагаў, якая пяць стагоддзяў з'яўлялася цэнтрам абароны горада.

Такім быў Брэст па версіі аднаго з мастакоў

У 1319 годзе вялікі князь літоўскі Гедзімін далучыў Берасцейскія землі да Вялікага княства Літоўскага. У тыя гады ў Бярэсце ўладкоўваліся багатыя кірмашы, былі пабудаваны гасціны двор і мураваная Царква Святога Мікалая. Князь берасцейскі Вітаўт у 1388 годзе дараваў габрэйскай грамадзе прывялей на права жыцця ў Бярэсце і волю веравызнання, а ў 1390 годзе Бярэсці першай сярод беларускіх гарадоў і другой пасля Вільняй у Вялікім княстве Літоўскім атрымала права на самакіраванне, вядомае як Магдэбургскае права. З таго часу горадам кіраваў магістрат, што абіраецца з ліку заможных гараджанаў, феадальныя павіннасці простых гараджанаў былі заменены грашовымі падаткамі. Гораду было дазволена скарыстаць герб і друк.

Частыя войны і напады крыжакоў на польскія і літоўскія землі спрыялі з'яднанню сіл для адпору тэўтонскім рыцарам. У 1409 годзе ў Бярэсце адбылася таемная сустрэча польскага караля Уладзіслава II (Ягайла) і вялікага князя літоўскага Вітаўта, на якой быў распрацаваны план вырашальнай бітвы з крыжакамі. У пераможнай бітве з'яднаных войскаў з Тэўтонскім ордэнам пад Грунвальдам 15 чэрвеня 1410 года брала ўдзел і Берасцейская харугва.

На помніку Тысячагоддзя Брэста, усталяваным на пешаходнай вуліцы Савецкай, месца для князя Вітаўта знайшлося, а для караля Ягайла няма…

З 1413 года Бярэсце робіцца цэнтрам Берасцейскага староства, а ў 1441 годзе горад афіцыйна прызнаны адным з 15 галоўных гарадоў Вялікага княства Літоўскага. Праз горад праходзяць значныя «дарогі-гасцінцы», узмацняецца мытня, мясцуюцца буйныя саляныя склады.

Багаты горад у 1500 годзе быў разбураны войскам крымскіх татараў, але замакрэў захоплены не быў. Бярэсце хутка аднавілася, у адбудаваным горадзе тройчы ў год праводзіліся двухтыднёвыя міжнародныя кірмашы. Берасцейская мытня па прыбытках для дзяржаўнага скарбу стала ўторай у Вялікім княстве Літоўскім. У замку на адной з веж быў усталяваны звон, на іншай – гадзіны з боем, дзе досвіткам кожнага дня граў песню трубач.

У 1550 годзе берасцейскім старастам стаў Мікалай Радзівіл Чорны. Па яго ініцыятыве ў Бярэсце былі пабудаваны кальвінскі сабор і першая на беларускіх землях друкарня. У Берасцейскай друкарні амаль за два дзесяцігоддзі выдадзена больш за 40 рэлігійныя, праўных, гістарычных кніг, нотных складанак, надрукавана вядомая Радзівілаўская (Брэсцкая) Біблія.

Факсімільная эдыцыя Брэсцкай Бібліі

У 1566 годзе ўтворана Берасцейскае ваяводства і зацверджаны герб. Горад складаўся з чатырох  частак – замка, «месца» і двух прадмесцяў за рэкамі Мухаўцам і Вугрынкай.

Пасля з'яднання Польшчы і Вялікага княства Літоўскага і зняволення Люблінскай уніі, Бярэсце ўвайшло ў склад новай дзяржавы – Рэч Паспалітая. З гэтага часу з'яўляецца новая назва горада як Брэст Літоўскі.

У другой палове XVI–пачатку XVII стагоддзяў пачалося масавае будаванне каменных хат. Пры Мікалаеўскай царкве заснавана праваслаўнае братэрства, пачала дзеяць братэрская школа, у якой выкладаў вядомы педагог Лаўрын Зізаній Тустаноўскi, якая падрыхтавала да друку першую на тэрыторыі Беларусі і Украіне чытанку – «Азбуку».

З абвяшчэннем на царкоўным саборы ў Мікалаеўскай царкве Брэсцкай уніі ў 1596 годзе, што з'яднала на тэрыторыі Рэчы Паспалітай праваслаўнай і каталіцкай цэркваў ва ўніяцкую, у горадзе ўзводзяцца новыя жылыя і грамадскія будынкі, вялікая сінагога, каталіцкія храмы і манастыры. Напачатку XVII стагоддзя ў горадзе жыло 10780 чалавек.

Паміж гэтымі будынкамі маглі б цяпер гуляць турысты, але гісторыя горада склалася зусім па-іншаму

Старажытны Брэст у выкананні мастака Паўла Татарнікава

XVII стагоддзе для Брэста Літоўскага стала часам вайсковых узрушэнняў з-за польска-рускіх і польска-шведскіх войн. У 1648 годзе горад спалены і разбураны войскамі Богдана Хмяльніцкага, але замак не пацярпеў. Па вінавачанні ў сувязях з казакамі пакараны смерцю ігумен праваслаўнага Свята-Сімяонаўскага манастыра Апанас Філіповіч (Брэсцкі), прылічаны да сонму святых у 1658 годзе.

Падчас вайны Рэчы Паспалітай са Швецыяй Берасцейскі замак у 1657 годзе быў здадзены шведскаму каралю Карлу X Густаву, горад захоплены і разрабаваны.

У 1660 годзе горад і яго наваколле спустошаны войскамі рускага ваяводы Хаванскага. Войны і спусташэнні прывялі ў заняпад гандаль горада. Гараджане, каб адбудавацца, атрымалі ад караля палёгку і на некалькі гадоў вызваляліся ад выплаты падаткаў.

Для кляпання дробнай манеты соліда дзеля выплаты пазыкі войскам і папаўненні спусцелага дзяржаўнага скарбу ў Бярэсце быў адкрыты ў 1665 годзе першы на тэрыторыі Беларусі манетны двор. За год яго існавання было выпушчана 240 мільёнаў мядзяных манет – солідаў.

Падчас Паўночнай вайны Рэчы Паспалітай і Расіі са Швецыяй горад у 1706 годзе захоплены і спустошаны шведскімі войскамі. Бярэсце бяднее, губляе сваё значэнне. Дзякуючы знаходжанню ў горадзе ўлад павета і ваяводства захоўваецца яго права на самакіраванне.

Толькі да сярэдзіны XVIII у. горад пачынае адраджацца. У 1770 годзе тут адкрылася каралеўская суконная мануфактура, а праз пяць гадоў пачалося будаванне Дняпроўска-Бугскага канала.

План города Бреста до вхождения в состав Российской империи

План горада Брэста пад канец XVIII стагоддзя

У 1812 годзе падчас вайны з Францыяй горад знаходзіцца ў раёне вайсковых дзеянняў, некалькі разоў яго захапляюць ваярскія часткі войска Напалеона, у снежні 1812 года горад быў даканцова вызвалены.

Для ўмацавання заходніх меж Расійскай імперыі планавалася будаванне 9 крэпасцяў. У 1830 годзе рускі імператар Мікалай I зацвердзіў праект будавання крэпасці на месцы старажытнага горада. З 1833 года пачаліся масавыя земляныя працы, больш 500 будынкаў горада былі разбураны ці прыстасаваны для вайсковых цэляў.

План Брэсцкай крэпасці, зацверджаны расійскім імператарам

1 чэрвеня 1836 года ва ўрачыстым становішчы была закладзена абарончая жаўнерня. 26 красавіка 1842 года над крэпасцю першага класа быў падняты расійскі сцяг – Брэсцкая крэпасць уступіла ў лік дзейных крэпасцяў Расіі.

Новы горад Брэст-Літоўск з насельніцтвам каля 10 тысяч чалавек стаў узводзіцца ў 2 км да ўсходу ад крэпасці. На пабудову хат жыхарам выдавалася пазыка. На развіццё горада паўплывала будаванне чыгунак Брэст–Варшава, Брэст–Масква, Брэст–Кіеў.

Вось такія слупы былі ўсталяваны на мяжы новага горада Брэста і Брэст-Літоўскай крэпасці

Карта горада Брэста ў сярэдзіне XIX стагоддзя

У 1886 годзе ў Брэсце быў пабудаваны ўнікальны па прыгажосці чыгуначны вакзал, асветлены праз 2 гады 160 электрычнымі лямпачкамі.

Вялікі пажар 1895 года знішчыў амаль усю цэнтральную частку горада, пасля чаго горад будавалі фактычна наноў. Хоць разбіўка кварталаў на пляцоўкі захавалася, аблічча вуліц палепшылася, драўляная забудова саступіла месца двухпавярховай каменнай.

Горад Брэст пасля пажару

Карта горада Брэста ў пачатку ХХ стагоддзі

Вось так Брэст-Літоўск выглядаў напачатку мінулага стагоддзя

Думскі пляц

Вуліца Шашэйная

Рака Мухавец і Холмскі чыгуначны мост

Гасцініца «Еўрапейская»

Бачылі гараджане і навіны сучаснай тэхнікі.

Дырыжаблі «Задыяк» і «Клеман Баяр»

Здавалася, што наперадзе ўсіх чакае выдатная будучыня, але грымнула Першая сусветная вайна. Падзеі на фронце разгортваліся не на карысць Расіі, нямецкія войскі наставалі, і 8 жніўня 1915 года камендант Брэст-Літоўскай крэпасці атрымаў загад пра эвакуацыю горада і крэпасці. Масты і драўляныя пабудовы горада і крэпасці былі спалены адступалымі рускімі войскамі, каменныя – падарваны. Горад быў разбураны, а насельніцтву было загадана эвакуявацца ў найблізкія губерні Расіі.

Такім горад Брэст быў пакінуты расійскімі войскамі…

З 13 жніўня 1915 г. горад і крэпасць былі акупаваны кайзераўскімі войскамі. 3 сакавіка 1918 года ў Брэст-Літоўскай крэпасці быў падпісаны мірная дамова паміж Расіяй і Германіяй, па якой праз Брэст-Літоўск у Германію наследавалі эшалоны з грузамі, пастаўляныя Расіяй па кантрыбуцыі.

Дэлегацыі Германіі і Аўстра-Венгрыі ў Брэст-Літоўску падчас працы мірнай канферэнцыі

Паводле дамовы пра свет кайзераўскія войскі пад канец 1918 года змушаны былі вызваліць Брэст-Літоўск, разбурыўшы пры адступе чыгуначныя масты, водазабеспячэнне.

У 1921 годзе па ўмовах Рыжскага мірнага пагаднення горад адышоў да Польшчы, стаў цэнтрам Палескага ваяводства і пераназваны ў г. Брэст-над-Бугам. Новы адміністрацыйны цэнтр стаў будавацца на тэрыторыі паміж горадам і крэпасцю на вул. Люблінскай уніі (вул. Леніна). Былі закладзены тры скверы і тры жылыя асады для сем'яў супрацоўнікаў адміністрацыі і працаўнікоў чыгункі.

Так выглядаў Брэст-над-Бугам у міжваенны перыяд

Будынак Польскага банка пабудаваны ў 1926 годзе

1 верасня 1939 года пачалася Другая сусветная вайна. 15 верасня Брэст-над-Бугам акупавалі войскі фашысцкай Германіі, да 16 верасня працягвалася абарона крэпасці ваярамі польскага гарнізона.

17 верасня 1939 г. Чырвоная Армія перайшла савецка-польскую мяжу. 22 верасня Брэст у складзе Заходняй Беларусі быў уз'яднаны з Беларускай ССР і стаў абласным цэнтрам БССР.

22 верасня 1939 года, супольны парад нямецкіх і савецкіх войскаў у Брэсце. Быў і такі факт у гісторыі тысячагадовага горада…

Але ўжо 22 чэрвеня 1941 года Брэст і крэпасць аднымі з першых прынялі на сябе ўдар былых хаўруснікаў. Ля сцен крэпасці фашысты сустрэлі нязнаны па зацятасці і ўстойлівасці супраціў савецкіх ваяроў, у асобных месцах крэпасці баі працягваліся да канца ліпеня 1941 года.

Вось так Брэсцкая крэпасць выглядала пасля бітвы

Да канца 1941 года фашысты арганізавалі ў горадзе гета для габрэйскага насельніцтва. На тэрыторыі горада былі ўтвораны лагеры для савецкіх ваеннапалонных, дзе загінула больш за 25 тысяч ваяроў Чырвонай Арміі. Наваколле Брэста і крэпасці ператварылася ў месцы расстрэлаў і масавых пахаванняў. За тры гады фашыстамі было знішчана каля 40 тысяч берасцейцаў.

28 ліпеня 1944 гады Брэст быў вызвалены ў выніку Люблінска-Брэсцкай аперацыі войскамі трох войскаў 1-га Беларускага фронту.

Да дня вызвалення ў горадзе засталося 14 960 жыхароў. Паваенны Брэст адбудоўваўся па зацверджаным у 1948 годзе генеральным плане. Галоўнымі магістралямі горада сталі вуліца Леніна, што злучыла Прывакзальны пляц з набярэжнай ракі Мухавец, і вуліца Маскоўская (цяпер праспект Машэрава). У 1956 гады ўтвораны музей абароны Брэсцкай крэпасці. Толькі да 1958 года колькасць гараджанаў дасягнула даваеннага роўня.

За мужнасць і гераічнасць, выяўленыя ў гады Вялікай Айчыннай вайны, Брэсцкай крэпасці ў 1965 годзе прысвоена ганаровае званне «Крэпасць-герой» з уручэннем ордэна Леніна і медаля «Залатая зорка».

На працягу апошніх дзесяцігоддзяў гэты мемарыяльны комплекс з'яўляецца адным з самых наведвальных турыстычных аб'ектаў Брэста, дый усёй Беларусі.

Холмская брама